Οικονομικές και πολιτικές κρίσεις πάνε μαζί

Οι οικονομικές κρίσεις τεκμαίρονται σχεδόν πάντοτε σε συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο και αντίστροφα τροφοδοτούν με σοβαρές επιπτώσεις το αντίστοιχο πολιτικό σύστημα. Με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο οι οικονομικές κρίσεις είναι συζευγμένες με πολιτικές κρίσεις.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αλληλεπίδρασης μεταξύ του πολιτικού και οικονομικού συστήματος υπήρξε η αποτυχία του εγχειρήματος της “Δημοκρατίας της Βαϊμάρης στα χρόνια μετά τη Μεγάλη Ύφεση του 1929.

H πρώτη απόπειρα καθιέρωσης μιας «Δημοκρατίας» στη Γερμανία απέτυχε λόγω της συνύφανσης του οικονομικού και πολιτικού πεδίου.

Οι εξελίξεις που ακολούθησαν στην Γερμανία την μεγάλη κρίσης του 1929 είναι αρκούντως γνωστές. Οι Ναζί κατέκτησαν την εξουσία και ενέπλεξαν λίγα χρόνια αργότερα όλο τον κόσμο με πόλεμο. Οι ΗΠΑ βγήκαν ενισχυμένες από την κρίση και διαμορφώθηκαν σε μια παγκόσμια υπερδύναμη.

Οι πολιτικές συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που ξέσπασε μετά το 2008 δεν έχουν ακόμα ξεδιπλωθεί σε πλήρη έκταση. Αυτό που πολιτικά φαίνεται στον ορίζοντα είναι η ραγδαία άνοδο και αποτελεσματικότητα του λαϊκισμού, δεξιού και αριστερού.

Ιδίως μετά την αναζωπύρωση της κρίσης το καλοκαίρι του 2011 φάνηκε ότι το τούνελ είναι ακόμα μακρύ και τίποτα δεν έχει ακόμα κριθεί.. Τότε η κυβέρνηση Παπανδρέου η οποία διέθετε εκλογική εντολή της τάξεως του 43% κατέρρευσε σταδιακά σε λιγότερο από τρία χρόνια και ακολούθησαν διάφορα κυβερνητικά πραξικοπήματα στην Ελλάδα με την κυβέρνηση Παπαδήμου και στην Ιταλία με την κυβέρνηση Μόντι . Σε ένα διάστημα δύο μηνών ολόκληρη η Ευρώπη πέρασε από ένα τούνελ οξείας αστάθειας και αβεβαιότητας. Με άλλα λόγια φάνηκε ότι η σπίθα της αστάθειας διαδίδεται σε χρόνο ρεκόρ και αναζωπυρώνεται ανά πάσα στιγμή.

Οι εξελίξεις επομένως και σήμερα δεν είναι δεδομένες αλλά θα εξαρτηθούν από την ικανότητα που θα επιδείξουν οι ιθύνοντες των ανεπτυγμένων χωρών της Δύσης να μειώσουν το δημόσιο χρέος των κρατών χωρίς να περιορίσουν περαιτέρω την ελευθερία δράσης της πολιτικής και χωρίς να διακινδυνεύσουν το ενδεχόμενο μια νέας παγκόσμιας ύφεσης.

Οι λαϊκιστές ως κερδοσκόποι

Επειδή ακριβώς οι φορείς λήψης των αποφάσεων στην πολιτική και στην οικονομία δεν κατορθώνουν να τιθασεύσουν την τρέχουσα οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση και ιδίως την ύφεση που την συνοδεύει, δίνουν ισχυρή λαβή σε πολιτικούς εξτρεμιστές οι οποίοι εκμεταλλεύονται τις κοινωνικές και οικονομικές επιδράσεις της κρίσης και την συνακόλουθη δυσαρέσκεια των πολιτών.

Μια ενδεχόμενη περαιτέρω όξυνση της οικονομικής κρίσης με αφορμή για παράδειγμα το ελληνικό δημοσιονομικό ζήτημα θα μπορούσε να καταλήξει σε εκρηκτικές καταστάσεις με άγνωστη διάσταση και έκβαση.

Μπροστά σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο προσπαθεί να προειδοποιήσει άλλωστε και η τελευταία έκθεση του ΔΝΤ για την Ελλάδα, χωρίς να σηματοδοτεί ωστόσο τις απαιτούμενες αντι-υφεσιακές πολιτικές.

Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι ανάμεσα στη Μεγάλη Ύφεση της Ελλάδας και τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης υπάρχουν σαφής ομοιότητες: πρώτον, αμφότερες οι χώρες βρέθηκαν παγιδευμένες στο στενό κορσέ σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών, στον κανόνα του χρυσού η Βαϊμάρη, στο ευρώ η Ελλάδα, δεύτερον, αμφότερες οι οικονομίες είχαν τεράστια χρέη, προς τους Αμερικάνους οι Γερμανοί, προς τη Γερμανία και Γαλλία, η Ελλάδα, τρίτον, αμφότερες οι οικονομίες βρίσκονταν κάτω από τεράστια πίεση από τις διεθνείς αγορές, και τέταρτον, αμφότερες οι χώρες εφάρμοσαν σκληρή λιτότητα.

Πέμπτο και στις δύο περιπτώσεις ακολούθησε της ύφεσης μια πορεία πολιτικής απονομιμοποίησης και ραγδαίας ανόδου του λαϊκισμού.

Αυτό σημαίνει με άλλα λόγια ότι η δυσαρέσκεια των πολιτών τροφοδοτεί μια διαδικασία εκτεταμένης πίεσης πάνω στα δημοκρατικά συστήματα. Επακόλουθο είναι η ατροφία της νομιμοποιητικής βάσης της δημοκρατικής νομοταξίας. Υπό τέτοιες συνθήκες αναφύεται εκ νέου το φάντασμα του ολοκληρωτισμού το οποίο θεωρούσαμε θαμμένο διαπαντός.

Η πιο πειστική απόδειξη της δυσαρέσκειας των πολιτών είναι η ανάδειξη και αποτελεσματικότητα των λεγόμενων λαϊκιστικών κομμάτων .

To αμερικανικό αντίστοιχο των ευρωπαϊκών κομμάτων αυτού του τύπου είναι ο κοινοβουλευτικός βραχίονας του Κόμματος του Τσαγιού (Tea Party) το οποίο εμφανίστηκε ως κίνημα.. Η σύνθεση του συγκεκριμένου βραχίονα αποτελείται από βουλευτές των Ρεπουμπλικανών οι οποίοι , οφείλουν την είσοδό τους στο κοινοβούλιο στην στήριξη του κινήματος Tea Party . Αυτοί οι βουλευτές κατόρθωσαν να φέρουν σε πολύ δύσκολη θέση το Δημοκρατικό Κόμμα όταν ξέσπασε τον Αύγουστο του 2011,η διαμάχη για την αύξηση του ανώτατου ορίου χρέους στον προϋπολογισμό. Μέσα από την αντιπολίτευση οι βουλευτές αυτοί κατόρθωσαν τότε να επιβάλουν την σφραγίδα τους στην πολιτική των Δημοκρατικών.

Τα ιδεολογικά θεμέλια του λαίκισμού

Ο ιδεολογικός πυρήνας του λαϊκισμού συνυφαίνεται με μια συγκεκριμένη σύλληψη περί της ιδέας του «λαού» και της «σχέσης μεταξύ των ανθρώπων και πολιτικών.

Εν προκειμένω ο λαός γίνεται αντιληπτός ως μια ομοιογενή συλλογικότητα.

Γύρω από την βούληση αυτής της ομοιογενούς κοινότητας οφείλει να προσανατολίζεται οποιαδήποτε πολιτική δράση.

Εξ αυτής της πρόσληψης εκπορεύεται στην συνέχεια μια αντιπάθεια προς την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Διότι σε αυτή την μορφή πολιτεύματος οι πολιτικές αποφάσεις και ο έλεγχος της εκτελεστικής εξουσίας (κυβέρνησης) δεν ασκείται απευθείας από το λαό αλλά από μια λαϊκή αντιπροσωπεία (κοινοβούλιο).

Ο λαϊκισμός συνδυάζει την απέχθεια απέναντι σε κάθε αντιπροσώπευση με τον υπαινιγμό ότι εκείνοι που αναλαμβάνουν κοινοβουλευτικές δραστηριότητες και ειδικότερα κυβερνητική ευθύνη διαθέτουν μια τάση προς την υπερβολική ιδιοτέλεια την απληστία και την διαφθορά.
Σε αντίθεση με την αντιπροσώπευση , οι λαϊκιστές προπαγανδίζουν την ενότητα ανάμεσα στον λαό και τους πολιτικούς και παριστάνουν τους δήθεν θεματοφύλακες της λαϊκής κυριαρχίας και τους εκπρόσωπους της αληθινής βούλησης του λαού .

Η θεμελιώδης ιδέα της φιλελεύθερης δημοκρατίας εδράζεται στην αρχή ότι όλη η εξουσία πηγάζει από τον λαό. Αυτή η αρχή υπερυψώνεται από τους λαϊκιστές πολλαπλασιαστικά με την θέση περί ενότητας μεταξύ λαού και κράτους.

Το αξίωμα αυτό συνοδεύεται από την απροθυμία των λαϊκιστών απέναντι σε συμβιβασμούς. Κατά την άποψη τους κάθε μορφή συμβιβασμού νοθεύει την πραγματική βούληση του λαού. Με βάση αυτή την αντίληψη οι συμβιβασμοί αποτελούν επομένως απόκλιση από το ιδανικό της καθαρής «λαϊκής κυριαρχίας».

Η αδιάλλακτη στάση πολλών λαϊκιστικών κομμάτων και κινημάτων εκπορεύεται από την παραπάνω κοσμοθεωρία .

Ευρωπαϊκός και αμερικανικός λαϊκισμός σε σύγκριση

Ιδιαίτερα ευάλωτα σε λαϊκιστικά συνθήματα και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού είναι τα μέλη της μεσαίας τάξης, τα οποία αισθάνονται ότι η ύπαρξή τους απειλείται, όχι μόνο από την παγκόσμια οικονομική κρίση που υποβόσκει από το 2008, αλλά και λόγω της μαζικής εισροής –πολλές φορές παράνομων – μουσουλμάνων μεταναστών.

Σε σχέση με το τελευταίο εξαπλώνεται όλο και περισσότερο ένας φόβος μιας υφέρπουσας διαδικασίας εξισλαμισμού..

Σε αυτό το πλαίσιο μιας κοινής εικόνας του εχθρού που υπακούει στο όνομα του »Ισλάμ», στους Αμερικανούς και Ευρωπαίους λαϊκιστές υπάρχουν όμως και σοβαρές διαφοροποιήσεις. .

Έτσι οι Αμερικάνοι λαϊκιστές καλλιεργούν μια ισχυρή αποστροφή προς το κράτος πρόνοιας κατά το ευρωπαϊκό πρότυπο και γενικότερα ενάντια σε ένα ισχυρό κράτος. Ως εκ τούτου απορρίπτουν τις εξ αρχής τις φορολογικές αυξήσεις αυστηρά.

Σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί να μιλήσει κανείς για έναν αντιφορολογικό φετιχισμό των ακτιβιστών του Tea Party, ο οποίος πηγάζει από την εποχή του προέδρου Reagan στη δεκαετία του 1980 και συνδέεται με μια ισχυρή αντικρατική ρητορική που προσφέρει σήμερα το υλικό για την πολιτική αμφισβήτηση του προέδρου Ομπάμα. Ειδικότερα με το επιχείρημα ότι δήθεν προσπαθεί να εισάγει στις ΗΠΑ τον σοσιαλισμό ή ακόμη χειρότερα και τον κομμουνισμό.

Στη συνέχεια, καλλιεργήθηκε σκόπιμα και η υποψία ότι ο Πρόεδρος Ομπάμα είναι ο ίδιος μουσουλμάνος, ακόμη και μυστικός πράκτορας του Ισλάμ.

Ο πραγματικός εχθρός του κινήματος του Τσαγιού υπήρξε ο Πρόεδρος Ομπάμα. Αντίθετα, η οργή των Ευρωπαϊκών λαϊκιστών στρέφεται κυρίως κατά της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, δηλαδή κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των θεσμικών της οργάνων.

Αφετηρία της πολεμικής αυτής είναι η ευρέως διαδεδομένη δυσαρέσκεια στην Ευρώπη η οποία στηρίζεται σε έναν απλό συλλογισμό. Ο συλλογισμός αυτός είναι ότι κατά την τρέχουσα κρίση χρέους, οι πλούσιες χώρες της ΕΕ που έχουν σταθερές οικονομίες διαχειρίστηκαν με σύνεση τα οικονομικά και τώρα τους πληρώνουν για εκείνες τις χώρες που σώρευσαν τεράστια χρέη και κινδυνεύουν με χρεοκοπία επειδή έζησαν πέρα ​​από τις δυνατότητές τους. Στο σχήμα αυτό δεν χωράνε οι ευθύνες του Βορρά ούτε η κερδοσκοπία και η εκμετάλλευση που εξακολουθεί να ασκείται κατά του Νότου.

Εντατικοποίηση της κρίσης μέσω λαϊκίστικής προπαγάνδας

Ο πραγματικός κίνδυνος που εκπορεύεται του λαϊκισμού σε όποια περιοχή του κόσμου είναι ότι τα συνθήματα των λαϊκιστών επιδρούν όπως ένας μεταδοτικός ιός. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και οι πολιτικοί που ανήκουν στα λεγόμενα μεγάλα καθιερωμένα κόμματα παρασύρονται εύκολα στην χρήση συνθημάτων των λαϊκιστών. Η πολιτική τότε λαμβάνει την χροιά μιας φαρσοκωμωδίας με μπερδεμένους ρόλους και θολό σενάριο. Βλέπουμε στην Ελλάδα για παράδειγμα την ΧΑ να κάνει χρήση του συνθήματος «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες» που ανήκει στο άλλοτε κραταιό ΠΑΣΟΚ του Α. Παπανδρέου . Βλέπουμε από την άλλη σήμερα πολιτικούς που ανήκουν στην αξιωματική αντιπολίτευση και κάποτε ήθελαν να παραπέμψουν τον Α. Παπανδρέου στα ειδικά δικαστήρια , σήμερα να υπερασπίζονται τα πεπραγμένα των κυβερνήσεων του. Οι ρόλοι αντιστρέφονται εύκολα. Οι άλλοτε πολέμιοι γίνονται θιασώτες και οι θιασώτες πολέμιοι ανάλογα το πολιτικό ρεύμα.

Παρατηρούμε σε όλη την Ευρώπη μια τάση πολλών μελών του «πολιτικού κατεστημένου» να μπαίνουν συχνά στον πειρασμό να υιοθέτησης ευρωσκεπτικιστικών θέσεων των λαϊκιστών.

Αντί να ενισχύουν έτσι την ικανότητα της ΕΕ στην διαχείριση κρίσεων μέσω της ενίσχυσης των υπερεθνικών ευρωπαϊκών θεσμών , ενισχύουν τους προμαχώνες του έθνους-κράτους. Αυτό ακριβώς όμως είναι το αίτημα των λαϊκιστών.

Το αποτέλεσμα της πολιτικής διαδικασίας αυτής είναι ότι δυσχεραίνει πολύ η εξεύρεση ελπιδοφόρων λύσεων για την κρίση χρέους και κατά επέκταση για την διάσωση του ευρώ.

Το ατελές εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης σκοντάφτει σήμερα σε πολλαπλές διαστάσεις που δεν είναι αμιγώς οικονομικές . Όπως τόνισε πρόσφατα στο συνέδριο φιλοσοφίας στην Αθήνα ο Γούργκεν Χάμπερμας η εμβάθυνση μιας θεσμοθετημένης συνεργασίας απαιτεί περισσότερη δημοκρατία στην Ευρώπη και επομένως αλλαγές στις συνθήκες που διέπουν τη λειτουργία της. Αντίθετα, όμως, η ΕΕ διολισθαίνει σε μία μορφή τεχνοκρατίας στην οποία συμμετέχουν τα κράτη-μέλη χωρίς την εμπλοκή των πολιτών τους.

Η εμπλοκή του λαϊκισμού στο ευρωπαϊκό πολιτικό πεδίο θα εντείνεται όλο περισσότερο όσο δεν επεκτείνεται η υπερεθνική δημοκρατία. μέσα από μια πολιτική αλληλεγγύη.

  Μαυροζαχαράκης Μανόλης - Κοινωνιολόγος – Πολιτικός Επιστήμονας